پاسخ خودآزمایی درس آرایه های ادبی بخش اول تا دوم
پاسخ خود آزمايي هاي آرايه هاي ادبي
بخش اول : مقدمات
خود آزمايي درس 1 ( آشنايي با چند اصطلاح ) صفحه ي7
1- نمي كند.
2- ــَ ن
3- سخن
4- حافظ در بيت آخر
5- بيت اول
6- خير ، هر دو قالب غزل است . حجم شعر ،محتواي شعر ، وجو د تخلص از نشانه هاي غزل ، درهردو موجود است.
7-تكليف دانش اموزان است.
خود آزمايي درس 2 ( وزن ، اصلي ترين عامل موسيقي شعر) صفحه ي 12
1- درواژه هاي زير صامت ها و مصوت ها را نشان دهيد.
نسيم = صامت / ن / + مصوت كوتاه /ــ/ + صامت / س / + مصوت بلند /ي/ + صامت / م/
آسمان = صامت/ ء/ + مصوت بلند/ ا /+ صامت/س/ + مصوت كوتاه /ــ/ِ + صامت/م/ + مصوت بلند/ ا/ + صامت/ن/
خوبي = صامت /خ / + مصوت بلند/ و/ + صامت /ب / + مصوت بلند/ي/
جوان مردي = صامت /ج/ + مصوت كوتاه /ـــ/ + صامت / و / + مصوت بلند/ ا / + صامت /ن/ + صامت /م / + مصوت كوتاه /ــ/ + صامت /ر / + صامت / د/ + مصوت بلند / ي /
ابر = صامت/ ء /+ مصوت كوتاه /ــ/ + صامت /ب / + صامت /ر /
همت = صامت /هـ / + مصوت كوتاه /ــ/ِ + صامت /م /+ صامت/ م/ +مصوت كوتاه /ــ/ + صامت/ ت/
2- واژه هاي زير از چند هجا ساخته شده اند ؟ نوع هجا را مشخص كنيد.
آتشين =3 هجا ، آ (هجاي بلند) +تَ (هجاي كوتاه) ، شين1 (هجاي بلند) _ U _ ) )
بيدار = 2 هجا ،بي (هجاي بلند ) + دار(هجاي كشيده ) (U_ _ )
فقر = 1 هجا ، هجاي كشيده (U_ )
مستانه = 3 هجا ،مَس ( هجاي بلند ) ، تا ( هجاي بلند ) ، نِ ( هجاي كوتاه ) (U_ _ )
دانش آموز = 4 هجا ، دا (هجاي بلند ) ، نِ ( هجاي كوتاه ) ، شا ( هجاي بلند ) ، موز ( هجاي كشيده) (U--U-)
يا دا (هجاي بلند ) ، نش ( هجاي كشيده ) ، آ ( هجاي بلند ) ، موز ( كشيده ) (U_ _ _ _ )
نكته : اين واژه مي تواند دوگونه تلفظ شود در تلفظ اول همزه ي آغاز بخش دوم ( آموز ) حذف مي گردد .
- هجاهاي مصراع زير را تعيين كنيد و هر نوع را با علامت خاص خود بنويسيد.
تـ ـ وا ـ نا ـ بـ ـ ود ـ هر ـ كـ ـ دا ـ نا ـ بـ ـ ود
U ـ ـ U ـ ـ U ـ ـ U ـ
4- مصوت كوتاه و بلند از نظر امتداد چه تفاوتي دارد؟
مصوت بلند از نظر امتداد دو برابر مصوت كوتاه است ؛ ( امتداد هجا ، يعني مقدار زماني كه يك هجا درهنگام بيان به خود اختصاص
مي دهد .) از اين رو درتقطيع هجاها و شمارش واج ها معادل دو واج محسوب مي شود .
5- براي هريك ازواژه هاي زير، يك واژه هم وزن بنويسيد ، به گونه اي كه حرف آخر آن ها متفاوت باشد.
صدق : حسن ، عقل ، مِهر ، ترس ، نيك ، راست ، ترس ، مُهر
نيكي : نيكو ، زيبا ، جالب ، بهتر ، رحمت ، سازش ، دانا ، مردم
جواني : محبت ، سعادت ، برادر ، سراسر ، ملامت ، نماند
تقوا : همت ، صادق ، عالم، فاسد ، شاهد ، بالغ
ميلاد : سالار ، دلدار ، آرام ، تاريك ، مهتاب ، مشتاق
انتظار : اتحاد ، سرفراز ، سربلند ، دل پسند
6- براي هريك از واژه هاي زير ، يك واژه ي هم وزن بنويسيد كه حرف آخر آن ها يكي باشد.
گل : مل ، پل ، يل ، دل، گل
سخن : چمن ، دهن ، كهن ، سمن ، دمن
سحر : خبر ، اثر ، كمر ، سفر ، سپر ، پدر
صبا : رها ، رضا ، وفا ، دعا ، جفا ، هما
گلزار : گلنار ، دلدار ، بيزار ، بيدار ، رهوار
اشك : مشك ، رشك ، خاك ، خشك ، نيك
7- هجاهاي دو مصراع زير را جدا كنيد و با مقايسه ي آن ها نشان دهيد كه دومصراع ، هم وزن اند .
گو ينـ د مـ را چ زا د ما در
بنـ شي ن م صبـ ر پيـ ش گيـ رم
نكته :
هجاي كشيده از نظر امتداد برابر با يك هجاي بلند ويك هجاي كوتاه است ودرشمارش هجاها ، آن را يك بلند ويك كوتاه محسوب
مي كنيم مثل : ((يند)) كه هجاي كشيده است برابر است با ((شي)) و ((ن))
هر دو مصراع چنانكه مي بينيد، هم وزن هستند، زيرا تعداد هجاهاي آن ها با هم برابر است ( هرمصراع 8 هجا دارد ) ونظمي كه در تكرار هجاهاي كوتاه وبلند ديده مي شود ، درهر دو مصراع يكي است .
بخش دوم ـ قالب هاي شعر فارسي
خود آزمايي درس 3 ( قصيده ، غزل) صفحه ي 28
1- قصايد مدحي از چه بخش هايي تشكيل مي شود ؟
تغزل ، تخلص ، تنه ي اصلي ، شريطه ( دعا )
2- تفاوت اصطلاح ((تخلص )) در قصيده و غزل را توضيح دهيد .
تخلص در قصيده ، بيتي است كه مقدمه ي قصيده و تنه ي اصلي را به هم مرتبط مي سازد / تخلص در غزل ، نام شعري شاعر است كه معمولاً در بيت آخر مي آيد .
نكته : در قصايد مدحي هم ، شاعر نام خود را در بيت آخر مي آورد پس تخلص در قصيده ي مدحي به دو صورت است .
الف ) بيت رابط مقدمه و تنه ي اصلي ب) آمدن نام شاعر در پايان شعر
3- عمده ترين مضامين قصيده هاي فارسي را بيان كنيد.
مدح ، رثا ، حكمت ، پند و اندرز ، شكايت ، عرفان و وصف
4- قالب قصيده و غزل را از ديد محتوا با هم مقايسه كنيد .
محتواي قصيده : مدح ،وصف ، رثا ، حكمت ، پند و اندرز است ولي در غزل ، عشق وعرفان آميزه اي از اين دو است . از زمان مشروطه ، مضامين اجتماعي هم به غزل راه يافته است البته در غزل هاي متأخر مضامين مدحي هم وجود دارد منتهي براي ائمه ي اطهار و سلاطين
5-تفاوت محتوايي غزل هاي سنتي را با غزل هاي پس از مشروطه بنويسيد.
محتواي غزل هاي سنتي عاشقانه و عارفانه است ولي محتواي غزل هاي پس از مشروطيت اجتماعي و وطني است .
6- با مراجعه به كتاب ادبيات سال دوم شعر(( باغ عشق )) و (( دركوچه سار شب )) را از ديد قالب و محتوا با هم مقايسه كنيد .
شعر« باغ عشق » در قالب قصيده است ومحتواي آن اخلاقي و حكمي و عرفاني است .ولي شعر « كوچه سارشب » در قالب غزل است و مضمون سياسي و اجتماعي دارد .
خود آزمايي درس 4(قطعه ، ترجيع بند ، تركيب بند ) صفحه ي 39
1- علت نام گذاري قطعه را بنويسيد.
نامگذاري اين قالب به اين دليل است كه گويي اين شعر ، قطعه اي جدا شده از ميان يك قصيده است .
2- موضوع هاي رايج قالب قطعه را بيان كنيد .
اخلاقي و حكمي ، تعليمي ، شكايت ، مدح ، هجو و تقاضا ، حكايت و ...
3-شعر ((متاع جواني)) ادبيات سال اول را از ديد قالب و موضوع بررسي كنيد.
قالب : قطعه موضوع : پند و اندرز يعني قدر جواني را دانستن
4- تفاوت قالب ترجيع بند با قالب غزل را توضيح دهيد.
ترجيع بند از چند غزل پيوسته تشكيل شده است كه هر غزل قافيه متفاوت با غزل ديگر دارد ولي در يك غزل قافيه ثابت است . قالب ترجيع بند بلندتر از غزل است . وهمچنين درترجيع بند درپايان هر غزل (رشته) تخلص ديده نمي شود و بين رشته ها بيت ترجيع(بيت تكراري ) مي آيد .
5- تفاوت تركيب بند محتشم با تركيب بند جمال الدين عبدالرزاق را بنويسيد.
مضمون تركيب بند محتشم كاشاني رثاي امام حسين (ع) در حالي كه مضمون تركيب بند جمال الدين عبدالرزاق نعت و ستايش پيغامبر (ص) است .
6- قالب تركيب بند چه تفاوتي با قالب ترجيع بند دارد؟
در تركيب بند ، بيت برگردان در پايان هر بخش يا رشته متفاوت است در حالي كه در ترجيع بند يكسان است .
خود آزمايي درس 5 (مسمط ، مثنوي ) صفحه ي 46
1- ((رشته)) در ترجيع بند چه تفاوتي با رشته در قالب مسمط دارد؟
در مسمط ، در هر رشته همه ي مصرع ها به جز مصرع آخر هم قافيه است و هر رشته از چهار ، پنج يا شش مصرع تشكيل شده است ولي در ترجيع بند هر رشته مثل غزل است يعني مصرع اول با مصرع هاي دوم هم قافيه است .
2- پديد آورنده ي قالب مسمط كيست ؟
منوچهري دامغاني
3- قالب مسمط تضميني را توضيح دهيد.
در مسمط تضميني ، شاعر ، غزل شاعر ديگري را بيت بيت مي كند و هر بيتي را به ترتيب به جاي دو مصراع آخر هر يك از رشته هاي مسمط خود به كار مي برد.
4- كدام قالب براي بيان داستانها و مطالب طولاني مناسب تر است چرا؟
مثنوي ، چون قافيه ي هر بيت مستقــل است و شـــاعر مي توانــد پس از چند بيت، از قافيه هاي قبلي استفاده كند بنابراين شاعر كمتر با مشكل قافيه مواجه مي شود .
5- انواع مثنوي از ديد محتوا را بنويسيد .
الف) حماسي وتاريخي ، مانند : شاهنامه ي فردوسي واسكندر نامه ي نظامي گنجه اي .
ب) اخلاقي وتعليمي ، مانند : بوستان سعدي .
پ) عاشقانه و بزمي ، مانند: خسرو شيرين نظامي وويس و رامين فخر الدين اسعد گرگاني .
ت) عارفانه ، مانند : مثنوي مولوي ، حديقه الحقيقه ي سنايي و منطق الطير عطار .
6- شعر (( با تو ياد هيچ كس نبود روا)) و ((مرغ گرفتار )) از ادبيات سال اول را از ديد قالب و محتوا با هم مقايسه كنيد.
شعر« با تو ياد هيچ كس نبود روا » در قالب «مثنوي» و محتواي آن «عارفانه» است .
شعر« مرغ گرفتار» در قالب« غزل» و محتواي آن «اجتماعي و ميهني» است كه شاعر اشتياق خود را به آزادي مطرح مي كند .
خود آزمايي درس 6 (رباعي ، دوبيتي ، چهار پاره) صفحه ي 54
1- قالب رباعي چه خصوصياتي دارد؟
الف) رباعي شعري چهار مصرعي است كه رعايت قافيه در مصراع اول و دوم وچهارم آن اجباري است و درمصراع سوم قافيه اختياري است .
ب)اين نوع شعر مناسب ترين قالب براي ثبت لحظه هاي كوتاه شاعرانه است در همه ي دوره ها رواج داشته است .
پ) قالب رباعي ، خاص زبان فارسي است .
ت) درون مايه ي آن بيش تر عارفانه ، عاشقانه يا فلسفي است .
ث) رباعي داراي وزن خاص است . رايج ترين وزن رباعي ( لاحول ولا قوه الا باالله ) مي باشد.
2- چگونگي تشخيص قالب رباعي از دو بيتي را بنويسيد.
از وزن آن ها تشخيص داده مي شود زيرادوبيتي بر وزن مفاعيلن ،مفاعيلن ، مفاعيل(فعولن ) سروده شده است در حالي كه رايج ترين وزن رباعي « لاحول و لا قوه الا بالله » است . نخستين هجا درهر مصراع ، دردو بيتي كوتاه و در رباعي بلند است .
3- چهار پاره چگونه قالبي است ؟
چهارپاره ، شعري است شامل چند دوبيتي با قافيه هاي مختلف كه از نظر معني با هم ارتباط دارند . در چهار پاره معمولاٌ مصرع هاي زوج هر پاره هم قافيه اند . اين نوع شعر در روزگار معاصر پديد آمده وبه وزن هايي غير از وزن دوبيتي نيز سروده شده است .
4- قالب چهار پاره از چه هنگام و با چه هدفي رواج يافت ؟
پس از مشروطيت در روزگار معاصر در ايران رواج يافت و تلاشي بود در جهت ايجاد يك قالب نو كه درون ماية ي تازه داشته باشد . و بيش تر «اجتماعي و غنايي» است .
5- چهارپاره از نظر محتوا معمولاً چه تفاوتي با دوبيتي و رباعي دارد؟
دوبيتي مطلعش مصرع است در حالي كه مصرعهاي زوج دوبيتي هاي چهارپاره معمولاٌ باهم هم قافيه است و مطلعش مصرع نمي باشد . معمولاٌ قالب چهارپاره ، براي بيان مضمون هاي «اجتماعي وغنايي » استفاده شده است در حالي كه قالب هاي رباعي ودو بيتـي براي مضمـون هاي « عاشقانه و عارفانه و فلسفي » استفاده مي شود .
6- شعر (( در امواج سند )) ادبيات سال اول را از ديد قالب و محتوا بررسي كنيد .
شعر «در امواج سند»در قالب چهارپاره است ؛ زيرا از چند دوبيتي با قافيه هاي مختلف تشكيل شده است . مطلع آن مصرع نيست . مصرع هاي زوج آن هم قافيه است . محتواي آن به هم مرتبط است . محتواي آن در مورد« وطن و ميهن »است .
خود آزمايي درس 7 (مستزاد، شعر نيمايي ) صفحه ي 61
1- قالب مستزاد چگونه پديد مي آيد ؟
با افزودن واژه يا واژه هايي هم وزن به پايان مصراع هاي قطعه ،رباعي و غزل مي توان مستزاد سرود وبه سبب همين بخش هاي اضافي ، اين قالب را « مستزاد »گويند .
2- اهميت قالب مستزاد در چيست ، چرا؟
اهميت قالب مستزاد از آن روست كه احتمالاٌ از منابع الهام نيما در كوتاه و بلند كردن مصراع هاي شعر نو بوده است . زيرا اين قالب تنها قالب شعر سنتي است كه مصراع هاي آن با هم مساوي نيستند .
3- وزن و قافيه در شعر سنتي و نيمايي چه جايگاهي دارد؟
قافيه در شعر« سنتي» الزامي است و جايگاه ثابتي دارد . يعني ، در پايان مصرع ها مي آيد ولي در شعر نيمايي قافيه الزامي نيست و شاعر هر جا كه بيان خود را نيازمند واژه هاي هم قافيه مي بيند از آن استفاده مي كند.
شعر «سنتي»،« موزون» است و مصراع ها از نظر امتداد برابرند ، شعر« نيمايي» مانند شعر« سنتي» موزون است يعني وزن و آهنگ آن با گوش احساس مي شود اما در اين نوع شعر چون طول مصرع ها با هم مساوي نيستند و همچنين وجود قافيه الزامي نيست دريافت و احساس وزن به دقت بيشتري نياز دارد .
4- درمورد مضمون شعر نيمايي توضيح دهيد.
مضمون شعر نيمايي مبتني بر تجربه ي شخصي است . يعني ، شاعرحق داردازهرانديشه اي اعم ازغنايي، فلسفي ، اجتماعي ، سياسي و… سخن بگويد به شرط آن كه سخن برخاسته از احساس وي باشد عمده ترين درون مايه ي شعر نيمايي عشق ، سياست و اجتماع است .
5- شعر (( هماي رحمت )) و (( پشت درياها)) از ادبيات سال دوم را از نظر قالب ودرون مايه با هم مقايسه كنيد.
شعر « علي اي هماي رحمت » با توجه به تعداد ابيات همچنين محتواي ستايشي آن ، «قصيده» است و به لحاظ داشتن زبان نرم و احساسات لطيف ، «غزل» است .
پشت درياها : قالب نيمايي است و محتواي آن مطالب فلسفي ،معرفي آرمان شهر (مدينه ي فاضله ) و بيان احساسات شخصي شاعر و ميل او به كمال و عروج انساني است .